Onlangs vond in Leeuwarden de aftrap plaats van de Vertalersgeluktournee 2022. Een avond met de vertaler in de schijnwerper, waarbij wordt gepraat over wat de vertaler drijft, waar hij/zij tegenaan loopt, prachtige vertaalvondsten – met andere woorden, heerlijke intieme inkijkjes in het werk en het hoofd van collega’s.
Bij de Vertalersgeluktournee staan steeds vertalers in de schijnwerpers die zijn genomineerd voor de Europese Literatuurprijs. Deze avond in Leeuwarden waren dat Adiëlle Westercappel (vertaler van Open water van Caleb Azumah Nelson), Yolanda Bloemen en Seijo Epema (vertalers van De wereld is niet stuk te krijgen van Maxim Osipov) en Martsje de Jong (geen genomineerde, maar wel wereldberoemd in Fryslân, en maker van de Friese vertaling van een kort verhaal van Maxim Osipov voor de verhalenreeks Uitgesteld geluk (waarover verderop meer)).
Yolanda en Seijo gingen in op hoe zij samen werken aan een vertaling. Bij de verhalenbundel van Osipov was het een kwestie van de verhalen verdelen en elkaars stukken lezen en bespreken. Een vruchtbare samenwerking die zeker bij Russisch van groot belang is. De twee vullen elkaar perfect aan: waar Yolanda een groot kenner is van de klassiekers, is Seijo (getrouwd met een Russische) beter genesteld in het Russisch ‘van nu’. Osipovs stijl is heel ‘staccato’ en tegelijkertijd breedsprakig, wat 1-op-1 vertaald voor Nederlanders niet te lezen zou zijn. Ook het ontbreken van leestekens en het juist veelvuldig gebruik van gedachtestreepjes maakt het lastig en het wisselen van werkwoordstijden levert heel wat complicaties op. Er moet dus nogal wat worden ingevuld en aangevuld voor de Nederlandse lezer, wat ertoe leidt dat een boek gemakkelijk nog een keer half zo dik wordt.
Natuurlijk kwam ook de oorlog ter sprake. Osipov is zelf inmiddels Rusland ontvlucht, net zoals zijn eigen vader in zijn jeugd zijn thuisland Oekraïne moest ontvluchten. De geschiedenis rijmt…
Adiëlle is een jonge, nog studerende vertaler, die tijdens het vertalen van Open Water ook met de nodige hoofdbrekens te maken kreeg. Want hoe vertaal je een woord als ‘spill’? Als vloeien? Morsen? Stromen? Het woord kwam vaak terug, in diverse contexten, en dan moet je als vertaler toch proberen daar de lijn in vast te houden. Ze heeft haar vertaling vaak echt hardop gelezen om te kijken of het ritme dat in de oorspronkelijke tekst zat, wel goed overkwam. Het was soms eerder spoken word en poëzie dan fictie. Hierbij had ze veel houvast aan haar mentor die haar via het Expertisecentrum Literair Vertalen was toegewezen.
Houvast aan eerder werk van de schrijver had ze niet, want Nelson is ook debutant, maar wel was er veel achtergrondmateriaal bij het boek, waar ze uren in kon verdwalen: muziek, film en fotografie (de auteur is fotograaf) – er is zelfs een playlist bij het boek gemaakt door de uitgever! Ze had het als Seijo en Yolanda direct contact met de schrijver, die heel benaderbaar was, wat ze erg fijn vond.
In haar geval was het soms best worstelen met de keuze of iets nu wel of niet vertaald moest worden. Wat doe je met ‘natural hair’? En volg je de keuze van de auteur om Zwart met een hoofdletter te schrijven? En wat te denken van echte taalvernieuwingen, woorden die gewoon nieuw zijn en waar nog geen vertaling voor bestaat? Superboeiende punten waar wij als vertalers uren over kunnen discussiëren…
Martsje heeft haar sporen verdiend met het vertalen van klassiekers als De GFR, Pippi Langkous en Karlsson fan it dak. Het feit dat hier al bestaande vertalingen van zijn in het Nederlands is zowel een vloek als een zegen – soms zijn dingen in het verleden fout vertaald, maar er dan zo ingesleten dat als je het verandert, je toch gaat twijfelen of je daar goed aan doet. Maar het is vooral erg leuk als kinderen die net de film hebben gezien, zeggen dat “jouw boek beter was”.
Bij Fries speelt ook het probleem dat Friezen hun memmetaal wel op een goed niveau spreken en verstaan, maar dat het leesniveau een stuk lager is. Echt mooie oude Friese woorden gebruiken is dan uit den boze; je moet het register soms iets naar beneden bijstellen om het leesbaar te maken voor de doelgroep. Ook bij de vertaling van Osipov sneuvelden er in de redactie een paar prachtige vondsten, maar toch is het belangrijk om naar het Fries te blijven vertalen en het aan de lezer te blijven aanbieden: “Frysk is te moai om wei.” (Fries is te mooi om te verliezen.)
Meer informatie is te vinden op:
http://www.letterenfonds.nl/nl/entry/3217/vertalersgeluktournee-van-start
https://www.europeseliteratuurprijs.nl/2022/longlist.php
https://www.hebban.nl/
De verhalenreeks Uitgesteld geluk is een project waarbij honderd dagen lang op verschillende locaties in Fryslân verhalen worden verteld (voornamelijk in het Nederlands, maar ook een paar in het Frysk), geschreven door schrijvers van over de hele wereld. Het project is geïnspireerd door het veertiende-eeuwse Decamerone van Boccaccio, en ook nu bedoeld om elkaar te inspireren, troosten en vermaken. Om geluk te vinden. Meer hierover lees je op: www.uitgesteldgeluk.nl
Ter afsluiting:
Verdient de vertaler een plekje op het omslag van zijn of haar vertaalde boek? Want wat leest de lezer eigenlijk: het authentieke werk of de omzetting van de vertaler, waar die ook veel bloed, zweet en tranen in heeft gestopt? Die de “tong van de auteur” is in de nieuwe taal? Steeds meer uitgevers vermelden inmiddels de naam van de vertaler op het omslag, omdat het vak van vertaler best zichtbaarder mag zijn.
Heb je de petitie hiervoor nog niet ondertekend, maar wil je dat wel doen? Ga dan naar: https://vertalersophetomslag.nl/